Tip 1 – Elk contact met mensen uit andere culturen begint met respect en begrip.

Het is soms lastig te begrijpen dat mensen niet ‘gewoon doen wat goed voor ze is’. Dat geldt dus zeker voor een diabetespatiënt die willens en wetens overdag niet drinkt of zijn medicijnen niet inneemt. Maar het is voor moslims om meerdere redenen belangrijk om te vasten tijdens de ramadan. Als je in gesprek gaat met de patiënt is het goed om te tonen dat je zijn overwegingen begrijpt en zijn dilemma respecteert.

Tip 2 – Laat je vooronderstellingen los.

De waarde van de ramadan is voor ons misschien niet goed te begrijpen en we zijn allemaal al gauw geneigd om onze eigen ideeën te plakken op de situatie van een ander. Zo is het gemakkelijk te denken dat een patiënt wel blij zal zijn als op hem een dispensatieregel van toepassing is en hij dus niet hoeft te vasten. Maar dat is allerminst zo. Naast de religieuze motivatie en vaak diepgevoelde behoefte aan bezinning, weegt ook het sociale aspect zwaar om met de omgeving mee te willen vasten, ondanks een ziekte. Tijdens de ramadan zijn er veel gezamenlijke ontspannende en spirituele activiteiten en de gemeenschappelijke maaltijden krijgen veel aandacht. De onderlinge contacten zijn dus erg belangrijk in deze periode en het ‘niet meedoen’ plaatst iemand buiten zijn sociale omgeving. Van blijdschap zal dus niet vaak sprake zijn als een moslim niet mag vasten. Het is goed om te proberen dergelijke vooronderstellingen zoveel mogelijk los te laten.
Realiseer je ook dat ‘de’ moslim natuurlijk niet bestaat. Er zijn verschillende stromingen met verschillende gebruiken, waarvan de bekendste de sjiieten en soennieten zijn. Ook als je denkt dat je goed hebt begrepen hoe de gebruiken zijn binnen de moslimgemeenschap in jouw praktijk, kun je nog voor verrassingen komen te staan.

Tip 3 – Besef dat een patiënt die zich gezond voelt, zeker zal willen vasten en maak dit bespreekbaar.

Als patiënten goed op hun medicijnen zijn ingesteld voelen ze zich niet ziek, of in elk geval niet ziek genoeg om niet te kunnen vasten. Bijvoorbeeld een goed ingestelde COPD-patiënt ervaart niet genoeg klachten om hem ervan te doordringen dat hij een ernstige aandoening heeft. Ga er daarom niet van uit dat de patiënt wel weet dat hij een chronische ziekte heeft en wat voor hem de risico’s zijn van vasten. Kaart het onderwerp aan bij je eerstvolgende consult en vraag wat de patiënt van plan is te doen tijdens de ramadan. Als je dat open doet, is de kans het grootst op een eerlijk antwoord en kun je dus tijdig op de situatie inspelen.

Tip 4 – Wijs de patiënt op de dispensatiemogelijkheden.

Niet alle moslims weten dat er dispensatiemogelijkheden zijn of ze weten niet wat de regels daaromtrent precies inhouden. Bovendien verschillen de regels ook nog eens binnen de verschillende islamitische stromingen; ze worden namelijk vaak ‘meegenomen’ uit het land van herkomst. Je kunt de patiënt vertellen dat diabetes een chronische ziekte is die beslist binnen de dispensatieregels valt. Een patiënt met diabetes hoeft en hoort niet te vasten.

Tip 5 – Je mag gerust met klem het vasten ‘verbieden’, mits je respectvol blijft.

Een autochtone patiënt zul je niet gauw ‘streng toespreken’, en dat zou je ook niet in dank worden afgenomen. Maar een islamitische patiënt kun je daar in dit geval soms een dienst mee bewijzen. Respect voor ‘de dokter’ kan ervoor zorgen dat de patiënt zich laat overtuigen, en een islamitische patiënt is over het algemeen ook minder snel beledigd door een ge- of verbod. Als ‘de dokter’ zegt dat het vasten echt niet mag, dan zal dat ook wel zo zijn. Onderstaande casus is opgetekend uit de mond van een Turkse patiënte.

Deze patiënte ziet de praktijkondersteuner als ‘dokter.’ Maak gebruik van die autoriteit en wees stellig, vooral ook in je gebod dat een diabetespatiënt in ieder geval overdag voldoende water moet drinken!

Tip 6 – Leg goed uit waarom het vasten de gezondheid kan schaden.

Verbieden of adviseren is natuurlijk niet genoeg. Een patiënt kan alleen een juiste afweging maken van de risico’s die hij neemt, als hij ook de werking van zijn lichaam en de medicijnen begrijpt en weet wat er kan misgaan. Bovendien is begrip een goede motivator. Onderstaande casus komt uit de praktijk.

Tip 7 – Schakel zo nodig een tolk in.

Als de taalproblemen een goede communicatie in de weg staan en je het idee hebt dat je patiënt je uitleg niet begrijpt, is het misschien goed om eens een tolk in te schakelen. Dit is vaak beter dan het vertalen over te laten aan familieleden, want het risico dat de informatie over en weer ‘gekleurd’ wordt doorgegeven is dan erg groot. Er is een regeling getroffen met het Tolk- en Vertaalcentrum Nederland zodat je een tolk je consult telefonisch kunt laten ‘bijwonen’. (Dan heb je uiteraard wel een telefoon met een hands free-functie nodig.) Deze dienstverlening is gratis voor huisartsen – en dus voor jou – mits je je houdt aan de geformuleerde ‘veldnormen’. Er is geen afspraak voor nodig; in de meeste gevallen is een tolk snel te raadplegen.

Tip 8 – Realiseer je dat vooral vrouwen het erg zwaar hebben tijdens de ramadan.

Vrouwen hebben het tijdens de ramadan zwaar te verduren, ook als ze niet (chronisch) ziek zijn. Het bereiden van de grote maaltijden die na zonsondergang moeten worden geserveerd zijn voor hen heel belastend. Ze staan urenlang in de keuken en het wordt ’s zomers erg laat voor alles weer is opgeruimd, terwijl ze voor dag en dauw weer moeten opstaan om voor de maaltijd voor zonsopkomst te zorgen. Bovendien zijn er vaak financiële zorgen; veel immigranten hebben het niet breed en de uitgebreide maaltijden zijn erg duur. Dit alles is reden te meer om vrouwelijke patiënten ervan te overtuigen dat zij hun lichaam niet nog zwaarder moeten belasten dan al nodig is in deze periode.
Heb hier ook oog voor tíjdens de ramadan: als je ziet dat iemand erg verzwakt is, kun je op dat moment aanraden om te stoppen met het vasten. Dat werkt vaak beter dan iemand van tevoren ervan te overtuigen om niet te gaan vasten.

Tip 9 – Besef dat ondanks je goede voorlichting de patiënt zich misschien toch niet aan je adviezen zal houden.

Je kunt nog zulke goede voorlichting geven en heel veel energie stoppen in het informeren en waarschuwen van de patiënt, de kans is zeer reëel dat deze je adviezen niet zal opvolgen. Soms is dat meteen al duidelijk en zal de patiënt je ronduit zeggen dat hij tóch wil vasten. Dan heb je het gemakkelijk, want dan kun je nog proberen om het geneesmiddelenregime zodanig te laten aanpassen dat bijvoorbeeld langwerkende middelen niet voor de nacht maar juist voor de dag worden ingenomen. Maar heel wat vaker is de situatie helemaal niet zo duidelijk, want dan zal de patiënt ‘ja zeggen en nee doen’. Wees daarop bedacht en voorkom zo teleurstelling of frustratie bij jezelf, want dan raakt je relatie met de patiënt wellicht verstoord.

Tip 10 – Blijf in elk geval zoveel mogelijk in contact met de patiënt.

Sommige moslims keren zich tijdens de ramadan af van de reguliere geneeskunde en het contact met hulpverleners wordt dan vaak – blijvend! – verbroken. Zij stoppen frequent op eigen initiatief met geneesmiddelengebruik en gaan op zoek naar alternatieven. Ook als ze weten dat hieraan gevaren kleven, raadplegen ze zelden de huisarts, praktijkondersteuner of apotheker over het (al dan niet tijdelijk) wijzigen van het medicijngebruik. Om dit te voorkomen kun je een afspraak plannen vlak na de ramadan. Ook kun je aangeven dat de patiënt bij eventuele problemen contact met je kan opnemen.
Jij bent niet verantwoordelijk voor het gedrag van je patiënt, alleen maar voor een goede voorlichting. Maar als je je open en respectvol opstelt en begrip toont voor de situatie van de patiënt, verklein je wel de kans dat je deze ‘kwijtraakt’.